Σχολείο χωρίς Φόβο: Μάθε, Δράσε, Προστάτευσε

Στο σημερινό επεισόδιο της LearnHealth, ο Διονύσης Φιλιππόπουλος καλωσορίζει την εκπαιδευτικό Μαρία Μπουζιώτη για μια ουσιαστική συζήτηση πάνω σε ένα από τα πιο κρίσιμα ζητήματα της σχολικής ζωής: τον σχολικό εκφοβισμό (bullying). Μαζί, αποδομούν το φαινόμενο, εξετάζοντας τι ακριβώς είναι, ποιες μορφές παίρνει (λεκτικός, σωματικός, κοινωνικός, ηλεκτρονικός) και γιατί η παιδική βία συνεχίζει να αποτελεί μια επώδυνη πραγματικότητα στην κοινωνία μας.

Πιο συγκεκριμένα:

Σε αυτό το επεισόδιο, εξετάζουμε σε βάθος τον σχολικό εκφοβισμό, από τον ορισμό και τις αιτίες του μέχρι τις πρακτικές λύσεις που μπορούν να εφαρμόσουν οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί για να προστατεύσουν τα παιδιά.

• Ορισμός του Εκφοβισμού: Τι είναι πραγματικά το bullying και πώς διαφέρει από έναν απλό παιδικό τσακωμό; Αναλύουμε τα βασικά χαρακτηριστικά της επαναλαμβανόμενης και σκόπιμης βίας.
• Οι Μορφές της Βίας: Από τον λεκτικό και κοινωνικό αποκλεισμό μέχρι τη σωματική και την ψηφιακή βία (cyberbullying), εξερευνούμε τους διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους εκδηλώνεται το φαινόμενο.
• Αναγνώριση των Σημαδιών: Ποια είναι τα προειδοποιητικά «καμπανάκια» στη συμπεριφορά ενός παιδιού; Μαθαίνουμε πώς να εντοπίζουμε τα σημάδια τόσο στο παιδί που δέχεται εκφοβισμό όσο και σε εκείνο που τον ασκεί.
• Ο Ρόλος της Οικογένειας: Πώς μπορούν οι γονείς να δημιουργήσουν ένα ασφαλές περιβάλλον, να καλλιεργήσουν την αυτοεκτίμηση του παιδιού τους και να θέσουν τις βάσεις για την πρόληψη μέσα από την ανοιχτή επικοινωνία.
• Η Ευθύνη του Σχολείου: Ποιες στρατηγικές μπορούν να υιοθετήσουν οι εκπαιδευτικοί; Συζητάμε για προγράμματα πρόληψης, την αξία της εποπτείας και τη μετάβαση από την «τιμωρία» στις «λογικές συνέπειες».
• Ψηφιακός Εκφοβισμός & Γονικός Έλεγχος: Μια ειδική αναφορά στον κίνδυνο των ομαδικών συνομιλιών (Viber) και των social media. Πώς μπορεί ο γονιός να ασκήσει εποπτεία, χτίζοντας παράλληλα μια σχέση εμπιστοσύνης;

Βασικά Σημεία

• Η πρόληψη ξεκινά με την ενεργή παρατήρηση. Οι αλλαγές στη συμπεριφορά του παιδιού, τόσο στο σπίτι όσο και στο σχολείο, είναι το πρώτο και σημαντικότερο σήμα για να δράσετε, πριν το πρόβλημα κλιμακωθεί.
• Ο εκφοβισμός έχει δύο πλευρές και οι δύο χρειάζονται βοήθεια. Πέρα από την προστασία του θύματος, είναι κρίσιμο να αναζητήσουμε τα αίτια πίσω από τη συμπεριφορά του θύτη, καθώς συχνά αποτελεί κραυγή για βοήθεια ή ένδειξη βαθύτερων προβλημάτων.
• Η λύση βρίσκεται στη συνεργασία. Η αποτελεσματική αντιμετώπιση του φαινομένου απαιτεί μια ενιαία στάση και ανοιχτή γραμμή επικοινωνίας μεταξύ οικογένειας και σχολείου. Κανείς δεν μπορεί να τα καταφέρει μόνος του.

Απομαγνητοφώνηση

Διονύσης Φιλιππόπουλος: Καλώς ήρθατε στα podcast επεισόδια της LearnHealth. Τον απόλυτο προορισμό γνώσης και ενημέρωσης σε θέματα που αφορούν τον τομέα της υγείας, της ευεξίας, της αυτοβελτίωσης και της γονεϊκότητας.

Στη LearnHealth πιστεύουμε πως η καλή υγεία, η ατομική ανάπτυξη και η βελτίωση των προσωπικών και επαγγελματικών σχέσεων, όλα ξεκινάνε από τη γνώση και τη σωστή ενημέρωση. Δεν υπάρχει καλύτερος τρόπος να επεκτείνετε τις γνώσεις σας και να ενημερωθείτε σωστά, από το να συνδεθείτε με έναν επαγγελματία υγείας με εξειδίκευση σε έναν από τους παραπάνω κλάδους.

Είμαι ο Διονύσης Φιλιππόπουλος, συνιδρυτής και project manager της LearnHealth, και σας καλωσορίζω στο σημερινό επεισόδιο, όπου θα έχουμε μαζί μας την κυρία Μαρία Μπουζιώτη, με την ειδικότητα της εκπαιδευτικού. Το σημερινό θέμα που θα συζητήσουμε είναι «Σχολείο χωρίς Φόβο: Μάθε, Δράσε, Προστάτευσε».

Καλησπέρα, κυρία Μπουζιώτη. Σε αυτό το σημείο, θα ήθελα έτσι να ενημερώσω και τους ακροατές ότι θα συνεχίσουμε τη σημερινή μας συζήτηση με τη Μαρία στον ενικό, μετά από τη συνεργασία που έχουμε και τις τόσες φορές που έχουμε επικοινωνήσει. Θα ήταν πιο ωραίο να συζητάμε στον ενικό, αν δεν έχεις πρόβλημα, Μαρία.

Μαρία Μπουζιώτη: Φυσικά και δεν έχω κανένα πρόβλημα. Καλησπέρα. Είμαι πολύ χαρούμενη που θα κάνουμε άλλο ένα podcast μαζί και θα εστιάσουμε σε ένα από τα σημαντικότερα για μένα ζητήματα της σχολικής ζωής, που είναι ο σχολικός εκφοβισμός και, μάλιστα, η πρόληψη της βίας στα σχολεία.

Είμαι λοιπόν η Μαρία Μπουζιώτη, εκπαιδευτικός, όπως γνωρίζετε, και μαζί θα εξερευνήσουμε τρόπους με τους οποίους μπορούμε να δημιουργήσουμε ένα ασφαλές, υποστηρικτικό και υγιές σχολικό περιβάλλον για όλους τους μαθητές. Γιατί όλοι οι μαθητές αξίζουν να έχουν θετικές εμπειρίες και να μαθαίνουν σε ένα όμορφο, θετικό περιβάλλον.

Διονύσης Φιλιππόπουλος: Πολύ ωραία. Πριν ξεκινήσουμε, η δική μου τοποθέτηση για το σημερινό θέμα είναι ότι συνεχώς ακούμε για τον σχολικό εκφοβισμό. Έχει πολυαναλυθεί, θα πω, και από πλατφόρμες και από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, αλλά και από τη LearnHealth, έχουμε ασχοληθεί αρκετές φορές. Αυτό είναι το ευχάριστο.

Το δυσάρεστο είναι ότι, παρόλο που γίνεται μια τεράστια προσπάθεια από πολλούς ειδικούς, δεν αντιλαμβανόμαστε στην κοινωνία μας ότι έχει αποδώσει ιδιαίτερα, γιατί το φαινόμενο συνεχίζει να είναι έντονο. Συνεχίζει και συνεχώς αυξάνεται. Οπότε, άλλη μια συζήτηση, άλλο ένα podcast πάνω σε αυτό το θέμα, νομίζω ότι θα βάλουμε και εμείς από τη μεριά μας το λιθαράκι μας, την προσπάθειά μας, ώστε κάποιος να ακούσει. Είναι αυτό που λέω: τα podcast είναι μια συζήτηση, μια επικοινωνία με τον κόσμο, με το κοινό μας. Έστω και ένας να πάρει κάτι από αυτό και να βοηθηθεί ή να βοηθήσει, είναι πάρα πολύ σημαντικό.

Πριν ξεκινήσουμε λοιπόν, Μαρία, όπως κάθε φορά, για να βοηθήσουμε και τους ακροατές μας, θα ήθελα να μου πεις τον ορισμό. Τι ορίζουμε λοιπόν ως σχολικό εκφοβισμό ή αλλιώς bullying;

Μαρία Μπουζιώτη: Πολύ ευχαρίστως. Τι είναι λοιπόν ο σχολικός εκφοβισμός; Προτιμώ να το λέω έτσι, γιατί ο όρος «bullying», Διονύση, νομίζω χρησιμοποιείται πλέον… υπάρχει μια κατάχρηση και χρησιμοποιείται πολλές φορές χωρίς να αποδίδεται σωστά η σημασία του. Άρα λοιπόν, ο σχολικός εκφοβισμός δεν είναι απλά μια κακή στιγμή στο διάλειμμα. Πολλά παιδιά πλέον, επειδή έχουν μάθει αυτόν τον όρο, αν τσακωθούν με κάποιο άλλο παιδί, λένε «μου έκανε bullying».

Ο σχολικός εκφοβισμός, λοιπόν, ή bullying, δεν είναι απλά μια κακή στιγμή. Είναι μια επαναλαμβανόμενη, σκόπιμη και επιθετική συμπεριφορά, με σκοπό να πληγώσει κάποιον άλλον, και το θύμα συνήθως δεν μπορεί ή δεν ξέρει πώς να υπερασπιστεί τον εαυτό του. Η κατανόηση του τι είναι και τι δεν είναι ο εκφοβισμός είναι το πρώτο βήμα για την πρόληψη. Πρέπει να έχουμε στο μυαλό μας ότι είναι ένα μοτίβο επιθετικής συμπεριφοράς, υπάρχει επανάληψη, και συχνά τα παιδιά που είναι οι θύτες εκμεταλλεύονται τη δυναμική της εξουσίας. Νιώθουν ότι έχουν εξουσία απέναντι στο άλλο παιδί.

Εδώ πρέπει να σημειώσω ότι αυτό που συζητάμε έχει τεράστια σημασία, γιατί οι εμπειρίες της παιδικής ηλικίας διαμορφώνουν τους μελλοντικούς πολίτες. Δεν είναι ένα θέμα που αφορά μόνο τα σχολεία και τις τάξεις, γιατί αυτά τα παιδιά θα μεγαλώσουν. Η καλλιέργεια μιας κουλτούρας ενσυναίσθησης και κατανόησης μπορεί να οδηγήσει σε μία πιο συμπονετική κοινωνία, γιατί αυτή τη στιγμή η κοινωνία μας νομίζω έχει χάσει τη συμπόνια της και τη σύνδεση του ενός με τον άλλον. Εξετάζουμε ένα θέμα που επηρεάζει ολόκληρο το μέλλον της κοινωνίας.

Διονύσης Φιλιππόπουλος: Λοιπόν, Μαρία, εκτός από τον ορισμό που μας έδωσες, θα ήθελα να μου πεις με ποιες μορφές συναντάμε τον σχολικό εκφοβισμό.

Μαρία Μπουζιώτη: Ωραία. Εμείς οι εκπαιδευτικοί στα σχολεία παρατηρούμε συχνά δείγματα του σχολικού εκφοβισμού, που μπορεί να εκδηλωθεί με διάφορους τρόπους και να πάρει διάφορες μορφές. Και εδώ πρέπει να σημειώσω ότι δεν είναι πάντα ορατός. Χρειάζεται παρατηρητικότητα για να εντοπίσεις στοιχεία εκφοβισμού. Όλες οι μορφές είναι σοβαρές κατά την άποψή μου, χρειάζονται αντιμετώπιση και έχουν αντίκτυπο στην ψυχοσύνθεση του παιδιού. Γι’ αυτό δεν ξεχωρίζω τον ψυχολογικό εκφοβισμό, γιατί θεωρώ ότι κάθε μορφή εκφοβισμού έχει αντίκτυπο στην ψυχολογία.

Θα έλεγα, λοιπόν:

• Λεκτικός εκφοβισμός: Εμπεριέχει προσβολές, απειλές.
• Σωματικός εκφοβισμός: Είναι ξεκάθαρος. Χτυπήματα, καταστροφή αντικειμένων.
• Κοινωνικός εκφοβισμός: Εκφράζεται με αποκλεισμό από παρέες ή διάδοση ψευδών φημών.
• Ηλεκτρονικός ή Ψηφιακός εκφοβισμός: Μέσω social media ή μηνυμάτων. Παρατηρείται ήδη από την Τετάρτη Δημοτικού, καθώς τα παιδιά έχουν πρόσβαση στα κινητά των γονιών τους και συνομιλούν μέσω Viber. Εκεί δημιουργούνται ομάδες όπου μπορεί να ξεκινήσει μια μορφή εκφοβισμού.
• Σεξουαλικός εκφοβισμός: Περιλαμβάνει απρεπή σχόλια ή χειρονομίες.

Αναφέρω αυτές τις κατηγορίες γιατί τις θεωρώ πολύ σημαντικές.

Διονύσης Φιλιππόπουλος: Κάτι που συμβαίνει, νομίζω, σε κάθε podcast που κάνουμε, Μαρία, είναι ότι μου δημιουργούνται απορίες συνεχώς, γιατί έχω παιδιά και στην εφηβεία. Μια ερώτηση: είπες προηγουμένως για τις ομαδικές συνομιλίες στο Viber. Έρχομαι, λοιπόν, να ρωτήσω εσένα: πρέπει ο γονιός ενός εφήβου –θα πω συγκεκριμένη ηλικία, πρώτη-δευτέρα γυμνασίου– που ξεκινάει να χρησιμοποιεί το Viber, ίσως και τα social media, να έχει εικόνα των συνομιλιών; Δηλαδή, πρέπει να μιλήσει με το παιδί του και να του πει «θέλω να βλέπω τις συνομιλίες σου» ή όχι; Ποια είναι η δική σου θέση;

Μαρία Μπουζιώτη: Η προσωπική μου άποψη είναι ότι πάντα πρέπει να υπάρχει ένας γονικός έλεγχος. Όταν ένα παιδί είναι στο γυμνάσιο, είναι πολύ σημαντικό να συζητήσεις μαζί του και να ζητήσεις να έχεις μία εικόνα των συνομιλιών του.

Αυτό όμως δεν γίνεται με τη μορφή «δώσε μου το κινητό τώρα να δω». Χτίζεται σταδιακά. Μπορείς να ξεκινήσεις με ερωτήσεις όπως: «Σε απασχολεί κάτι σε κάποια συζήτηση;», «Θέλεις να μου δείξεις τους φίλους που έχεις στο Viber;», «Θέλεις να σε βοηθήσω με κάποια ρύθμιση στη φωτογραφία σου;».

Μέσα από τη βοήθεια και τη συζήτηση μπορείς να καταλήξεις στο να πεις ξεκάθαρα στο παιδί: «Εγώ θα ήθελα να έχω μια γενική εικόνα για το τι συζητάτε. Όχι όλες τις λεπτομέρειες, αλλά θέλω να ξέρω». Το να μιλήσεις ειλικρινά σε έναν έφηβο είναι βασικό. Να είσαι ξεκάθαρος, να εκφράσεις το ενδιαφέρον, τον φόβο, την ανησυχία σου. Είναι μια συζήτηση που ο έφηβος θα την κατανοήσει σταδιακά.

Διονύσης Φιλιππόπουλος: Πολύ ωραία, σε ευχαριστώ. Ας γυρίσουμε στο θέμα μας. Κάτι που δεν ξέρω αν είναι σε όλους κατανοητό είναι η παιδική βία. Θα ήθελα να μας βοηθήσεις να κατανοήσουμε τι ακριβώς είναι.

Μαρία Μπουζιώτη: Η παιδική βία είναι η επαναλαμβανόμενη εκδήλωση επιθετικότητας ενός παιδιού με σκοπό να βλάψει κάποιο άλλο παιδί. Μας προβληματίζει, ειδικά στο δημοτικό, όταν παρατηρούμε μια επαναλαμβανόμενη επιθετική συμπεριφορά. Δεν μιλάω για μια μεμονωμένη σύγκρουση, το ξεκαθαρίζω.

Είναι ένα πολυεπίπεδο φαινόμενο που δεν έχει σχέση μόνο με τη σωματική βία και μπορεί να έχει διάφορους παράγοντες. Για ένα παιδί τυπικής ανάπτυξης, οι αιτίες μπορεί να είναι:

• Βιολογικοί παράγοντες: Κάποιες βίαιες τάσεις μπορεί να έχουν γενετική ή νευρολογική βάση.
• Περιβαλλοντικές επιδράσεις: Αν στο σπίτι υπάρχει βία ή το παιδί παρακολουθεί συνεχώς βίαιες εικόνες στα μέσα ενημέρωσης, η επιθετικότητα ομαλοποιείται στο μυαλό του.
• Τραυματικό γεγονός: Ένα τραύμα που ενδεχομένως το έχει επηρεάσει.
• Δυσκολία στη συναισθηματική ρύθμιση: Η δυσκολία στην έκφραση συναισθημάτων όπως η απογοήτευση, ο φόβος ή ο θυμός, μπορεί να οδηγήσει σε βίαια ξεσπάσματα.
• Κοινωνικοί παράγοντες: Η πίεση των συνομιλήκων ή ο μιμητισμός μιας συμπεριφοράς.

Διονύσης Φιλιππόπουλος: Ανέφερες προηγουμένως, και νομίζω κατάλαβα καλά, ότι μιλάμε κυρίως για τις ηλικίες του δημοτικού. Έχει τύχει αρκετές φορές στη δουλειά μου, όπου γονείς φέρνουν τα παιδιά για γυμναστική σε ένα μαχητικό άθλημα, να μου εκφράζουν την απορία τους. Μου λένε: «Το έφερα το παιδί γιατί στο σχολείο τον έσπρωξαν, τον χτύπησαν, και δεν απάντησε, δεν αντέδρασε με τον ίδιο τρόπο».

Αυτό που εγώ αντιλαμβάνομαι είναι ότι για να αντιδράσει ένα παιδί με βία σε αυτή την ηλικία – δευτέρα, τρίτη δημοτικού – πρέπει κάπου να το έχει δει. Αν έχει μεγαλώσει με υγιή πρότυπα, σε μια οικογένεια με σωστό περιβάλλον, το λογικό δεν είναι να μην αντιδράσει με βία; Αν δεν το έχει ζήσει στην οικογένειά του ή δεν το έχει δει στην τηλεόραση – που είναι ένα τεράστιο θέμα από μόνο του. Έχω δει κάποια στιγμή, και το ανέβασα στα social media μου, μια ταινία με βία, με μαχαίρια και αίματα, να γράφει «Κατάλληλο άνω των 8 ετών». Μα πώς είναι δυνατόν ένα παιδί 8 ετών να δει κάτι τέτοιο και να το φιλτράρει;

Όταν όμως δεν έχει τέτοιου είδους ερεθίσματα, το να δεχτεί βία του είναι κάτι πρωτόγνωρο, κάτι ξένο, κάτι που δεν του αρέσει και προφανώς δεν έχει τρόπο να αντιδράσει. Θεωρώ ότι είναι πολύ υγιές το να μην αντιδράσει με τον ίδιο τρόπο. Δεν ξέρω αν συμφωνείς.

Μαρία Μπουζιώτη: Συμφωνώ. Και πρέπει να σου πω ότι ένα παιδί μπορεί να εκδηλώσει βίαιη συμπεριφορά –να σηκώσει το χέρι του και να χτυπήσει, ας πούμε– ακόμα κι αν δεν το έχει δει στην οικογένεια. Μπορεί να έχει δει αυτό που λες στην τηλεόραση ή σε υλικό στο YouTube.

Εδώ λοιπόν, πρέπει να πούμε ότι, επειδή το παιδί δεν μπορεί να φιλτράρει αυτό που βλέπει, είναι σημαντικό να υπάρχει επιτήρηση από έναν ενήλικα. Έτσι ώστε, αν το παιδί έρθει σε επαφή με βίαιη συμπεριφορά ή την εκδηλώσει επειδή κάπου την είδε, να μπορεί ο ενήλικας να του εξηγήσει ότι αυτό δεν είναι μια επιτρεπτή συμπεριφορά. Να του πει: «Δεν χρειάζεται να εκδηλώνεις έτσι το συναίσθημά σου. Ποιο είναι το συναίσθημά σου; Έλα να το συζητήσουμε».

Όταν λοιπόν το παιδί εκδηλώσει επιθετική συμπεριφορά, για οποιονδήποτε λόγο, εμείς είναι σημαντικό να είμαστε εκεί για να συζητήσουμε, να εντοπίσουμε τον λόγο και να το βοηθήσουμε να βρει άλλους τρόπους έκφρασης. Και όντως, υπάρχουν πολλοί γονείς που έχουν αυτό το σταθερό άγχος, το «πώς θα αντιδράσει το παιδί μου αν κάποιος το χτυπήσει;». Το θέμα είναι όλες οι οικογένειες και όλοι οι γονείς, όταν εντοπίζουν μια προβληματική συμπεριφορά, να είναι εκεί για να τη σταματήσουν. Όχι να κάνουν τα στραβά μάτια ή να θεωρήσουν ότι το παιδί τους έχει «ηγετικές τάσεις» και δεν πειράζει. Εκεί είναι το σημαντικό: να προσπαθούμε να σταματήσουμε τις συμπεριφορές που προβληματίζουν.

Διονύσης Φιλιππόπουλος: Μου δημιουργήθηκε ακόμα ένα ερώτημα, αλλά θα το αναφέρω απλώς για να μη φύγουμε από την κουβέντα μας. Μιλάμε για σχολικό εκφοβισμό και οι γονείς φοβούνται, αγχώνονται. Έχω την εντύπωση, τουλάχιστον από τον κύκλο μου, ότι το μεγαλύτερο άγχος τους είναι αν τα παιδιά τους δέχονται σχολικό εκφοβισμό. Όχι τόσο αν τα ίδια τον ασκούν.

Θυμάμαι κι εγώ, για να είμαι απόλυτα ειλικρινής, η πρώτη μου ερώτηση για να προσεγγίσω τα παιδιά μου στο δημοτικό ήταν αν δέχονται βία, όχι αν ενοχλούν άλλα παιδιά. Ίσως επειδή το θεωρείς δεδομένο, βάσει της παιδείας που τους έχεις δώσει. Πάντως, νομίζω ότι κι αυτό είναι ένα βασικό κομμάτι.

Αλλά ας συνεχίσουμε. Στην αρχή της συζήτησης έκανες αναφορά για το μέλλον ενός ατόμου που έχει τέτοια βιώματα, είτε ως θύτης είτε ως θύμα. Πώς αυτό βγαίνει στην κοινωνία αργότερα, ως ενήλικας; Ποιες είναι οι μελλοντικές επιπτώσεις αυτού του φαινομένου;

Μαρία Μπουζιώτη: Ακριβώς. Οι βίαιες τάσεις που δεν έχουν αντιμετωπιστεί στην παιδική ηλικία και απλά τις έχουμε βάλει «κάτω από το χαλί», μπορούν να εξελιχθούν σε καταστροφικές συμπεριφορές στην εφηβική ή την ενήλικη ζωή. Είναι αυτό που είπες, Διονύση: ένας γονέας μπορεί να μην ανησυχεί αν το παιδί του είναι θύτης, αλλά δεν καταλαβαίνει ότι αυτό σταδιακά θα δημιουργήσει πρόβλημα και στην ίδια του την οικογένεια όταν το παιδί φτάσει στην εφηβεία.

Οι επιπτώσεις είναι σοβαρές και για τις δύο πλευρές.

• Στα θύματα, ο εκφοβισμός μπορεί να αφήσει διαρκή ψυχολογικά σημάδια, να προκαλέσει μειωμένες ακαδημαϊκές επιδόσεις, προβλήματα ψυχικής υγείας όπως άγχος και κατάθλιψη, ή ακόμα και κοινωνική απομόνωση.
• Στους θύτες, τα ίδια τα παιδιά που είναι οι λεγόμενοι «νταήδες», μπορεί και εκείνα να παλεύουν με την οικοδόμηση σχέσεων, να αντιμετωπίζουν σοβαρά θέματα αυτοπεποίθησης ή αργότερα να διατρέχουν αυξημένους κινδύνους παραβατικότητας.

Ένα άτομο με υγιή αυτοεκτίμηση, που πιστεύει στον εαυτό του, είναι πολύ δύσκολο να καταφύγει σε επιθετική συμπεριφορά. Πολλά παιδιά μειώνουν τους άλλους ή ασκούν βία για να νιώσουν τα ίδια καλά, ακριβώς επειδή δεν νιώθουν καλά.

Διονύσης Φιλιππόπουλος: Πριν φτάσουμε στον ρόλο της οικογένειας και του σχολείου, θα ήθελα να πάρουμε πρώτα τα σημάδια. Πώς μπορεί ένας εκπαιδευτικός ή ένας γονιός να εντοπίσει τα σημάδια είτε του θύματος είτε του θύτη;

Μαρία Μπουζιώτη: Ωραία. Θα πούμε κάποια πιθανά σημάδια, που βέβαια δεν σημαίνει απαραίτητα ότι αν παρατηρήσετε κάτι τέτοιο, πρόκειται για σχολικό εκφοβισμό. Είναι σημαντικό να παρατηρούμε, να έχουμε ανοιχτούς διαύλους επικοινωνίας και να βλέπουμε το παιδί μας ακόμα και από μακριά, πώς παίζει, πώς συνυπάρχει με άλλους.

Πιθανά σημάδια του θύματος:

• Απροθυμία να πάει στο σχολείο, προσποιείται συχνά ότι είναι άρρωστο.
• Απότομες αλλαγές στη διάθεση, άγχος, κατάθλιψη, απομόνωση.
• Απώλεια φίλων ή αποφυγή κοινωνικών συναναστροφών.
• Γρατζουνιές, μελανιές, σκισμένα ρούχα χωρίς σαφή εξήγηση.
• Συχνή απώλεια αντικειμένων ή χρημάτων.
• Απότομη πτώση στις σχολικές επιδόσεις.
• Προβλήματα ύπνου ή αυτοκαταστροφικές τάσεις.

Πιθανά σημάδια του θύτη:

• Έντονη ανάγκη για έλεγχο ή κυριαρχία στις παρέες.
• Εκδηλώνει επιθετική συμπεριφορά προς άλλα παιδιά ή και προς ενήλικες.
• Δείχνει ανυπακοή στους κανόνες, στο σπίτι ή στο σχολείο.
• Μιλάει υπεροπτικά ή απαξιωτικά για άλλα παιδιά.
• Έλλειψη ενσυναίσθησης για τους άλλους ανθρώπους ή ακόμα και για τα ζώα.
• Εμπλέκεται συχνά σε καυγάδες.
• Δεν αναλαμβάνει την ευθύνη για τις πράξεις του και δεν αντιμετωπίζει τις συνέπειες. Το να μάθει ένα παιδί από μικρό ότι όλοι κάνουμε λάθη και είναι γενναιότητα να αντιμετωπίζουμε τις συνέπειες είναι θεμελιώδες.

Διονύσης Φιλιππόπουλος: Γελάω, γιατί έχω ακόμα μια παρέμβαση εκτός θέματος, αλλά θέλω πολύ να την κάνω. Τα τελευταία χρόνια έχει δαιμονοποιηθεί η έννοια της «τιμωρίας». Εμείς μεγαλώσαμε σε άλλες εποχές, που οι «συνέπειες» που λέμε σήμερα, τις ονομάζαμε «τιμωρίες». Θα ήθελα λίγο την τοποθέτησή σου σε αυτό, νομίζω θα βοηθήσει πολύ κόσμο της γενιάς μου.

Μαρία Μπουζιώτη: Ωραία, ναι. Η σύγχρονη παιδαγωγική μιλάει για «συνέπειες». Η τιμωρία και η τιμωρητική συμπεριφορά συνήθως προκαλούν αντίδραση στο παιδί. Όταν επιβάλλεις κάτι με φωνές, το παιδί μαθαίνει ότι ο ενήλικας είναι ένα πρόσωπο εξουσίας που επιβάλλει κάτι τιμωρητικά, χωρίς να εξηγεί τον λόγο. Η τιμωρία συνήθως δεν εμπεριέχει επιχειρηματολογία και πολλές φορές εμπεριείχε βία. Είναι αυταρχισμός.

Αντίθετα, όταν εξηγήσεις σε ένα παιδί ότι «έκανες λάθος, μπράβο που το παραδέχεσαι, όλοι κάνουμε λάθη, αλλά υπάρχουν συνέπειες», η προσέγγιση αλλάζει. Η συνέπεια δεν έχει σκοπό να κάνει το παιδί να νιώσει άσχημα, αλλά να το κάνει να αναλάβει την ευθύνη. Για παράδειγμα, η συνέπεια μπορεί να είναι να προσφέρει κάτι στην ομάδα, να τακτοποιήσει κάτι, για να δείξει ότι κατανόησε το λάθος του. Μια λανθασμένη συμπεριφορά μπορεί να σε κάνει να χάσεις παροδικά ένα δικαίωμα. Όταν αυτό γίνεται με επιχειρηματολογία από μικρή ηλικία, το παιδί μαθαίνει ότι ο ενήλικας θέτει όρια επειδή ενδιαφέρεται και έχει την ευθύνη για εκείνο.

Διονύσης Φιλιππόπουλος: Πολύ ωραία. Σε ευχαριστώ και γι’ αυτή την παρένθεση. Μετά τα σημάδια, λοιπόν, πάμε να δούμε τον ρόλο της οικογένειας και του σχολείου. Ας ξεκινήσουμε από το βασικότερο, την οικογένεια. Πώς μπορεί να συμβάλλει στη μείωση αυτού του φαινομένου;

Μαρία Μπουζιώτη: Ωραία. Το να είσαι γονέας δεν είναι εύκολο, όλοι κάνουμε λάθη. Το πρώτο και κυριότερο είναι να ακούμε ενεργητικά τα παιδιά μας. Όχι απαραίτητα όταν τα ρωτάμε «πώς πέρασες;», αλλά σε ανύποπτες στιγμές, όταν παίζουν ή κάνουν μπάνιο. Εκεί πρέπει να ακούμε χωρίς να κρίνουμε.

Είναι σημαντικό επίσης να καλλιεργούμε την αυτοεκτίμηση και το θάρρος στα παιδιά. Όχι μόνο θάρρος για να διεκδικήσουν κάτι, αλλά και για να αναλάβουν μια ευθύνη.

Τέλος, είναι κρίσιμη η επικοινωνία και η συνεργασία της οικογένειας με το σχολείο, άμεσα και με καλή προαίρεση όταν παρατηρηθεί ένα συμβάν. Ο στόχος είναι να βοηθηθεί το παιδί, όχι να τσακωθούμε. Οι γονείς μπορούν να διδάξουν στα παιδιά να διαχειρίζονται τα συναισθήματά τους, να παρέχουν ένα ασφαλές οικογενειακό περιβάλλον χωρίς βία, και βέβαια να παρακολουθούν το ψηφιακό περιεχόμενο που καταναλώνει το παιδί τους, γιατί ο καταιγισμός βίαιων μηνυμάτων είναι τεράστιος.

Διονύσης Φιλιππόπουλος: Εδώ θα πω κάτι που δεν θα έπρεπε να χρειάζεται να το τονίσω, αλλά ανέφερες τα βιντεοπαιχνίδια. Να πω στους γονείς ότι υπάρχει σε όλα τα παιχνίδια ένας αριθμός κάτω που γράφει 3, 8, 12, 18. Αυτός ο αριθμός δηλώνει την ηλικία για την οποία είναι κατάλληλο το παιχνίδι. Μην βλέπετε την ετικέτα να λέει «άνω των 18», το παιδί να είναι 14, και να λέτε «έλα, εντάξει, δεν έχει κάτι». Κάποιοι ειδικοί έβαλαν αυτόν τον αριθμό για κάποιον λόγο.

Λοιπόν, πάμε τώρα στο άλλο μισό κομμάτι της πρόληψης, το οποίο είναι το σχολείο. Είσαι ο κατάλληλος άνθρωπος για να μας βοηθήσεις σε αυτό. Πρόληψη στο σχολείο: τι μπορούν να κάνουν οι εκπαιδευτικοί;

Μαρία Μπουζιώτη: Ωραία. Το σχολείο έχει εξίσου μεγάλη ευθύνη. Τα σχολεία είναι μικρόκοσμοι της κοινωνίας και η εποπτεία από τους εκπαιδευτικούς είναι απαραίτητη για τη διασφάλιση της δικαιοσύνης και της ασφάλειας.

Τα σχολεία μπορούν:

• Να εντάξουν στα προγράμματά τους εξειδικευμένα προγράμματα κοινωνικο-συναισθηματικής μάθησης και επίλυσης συγκρούσεων, όπου τα παιδιά μαθαίνουν να εκφράζουν τα συναισθήματά τους και να επιλύουν τις διαφορές τους με διάλογο.
• Να έχουν εποικοδομητικά αλλά αυστηρά μέτρα, ώστε τα παιδιά να κατανοούν τις συνέπειες των πράξεών τους.
• Να εφαρμόζουν προγράμματα διαμεσολάβησης, όπου μεγαλύτεροι μαθητές, υπό την καθοδήγηση εκπαιδευτικού, βοηθούν στη διαμεσολάβηση συγκρούσεων μεταξύ μικρότερων παιδιών.
• Να ενθαρρύνουν το ασφαλές και δομημένο παιχνίδι στο διάλειμμα, με δραστηριότητες που διδάσκουν συνεργασία και σεβασμό.
• Να προωθούν το παιχνίδι μικτών ηλικιών. Τα μεγαλύτερα παιδιά μπορούν να λειτουργήσουν ως πρότυπα, διδάσκοντας στα μικρότερα κοινωνικούς κανόνες και παιχνίδι χωρίς αποκλεισμούς. Αυτό ενισχύει την προσαρμοστικότητα των μικρών και την υπομονή και τις ηγετικές δεξιότητες των μεγάλων. Και πάντα, όλα αυτά, με την καταλυτική παρουσία του εκπαιδευτικού.

Διονύσης Φιλιππόπουλος: Μαρία, σε αυτό το σημείο, η δική μου τοποθέτηση είναι ξεκάθαρη. Τα μισά από αυτά που ανέφερες αν γίνονταν πράξη στα σχολεία, πάρα πολλά προβλήματα θα λύνονταν. Πολλές φορές έχω ακούσει κάποια πράγματα να μην βγαίνουν προς τα έξω, να καλύπτονται για να μη χαλάσει η εικόνα του σχολείου. Δεν θέλω να το σχολιάσω περαιτέρω, ούτε και εσύ, αλλά πραγματικά πιστεύω ότι αν γίνονταν τα μισά, θα λύνονταν τεράστια προβλήματα.

Θα ήθελα, λοιπόν, σε αυτό το σημείο, συμπερασματικά, να μας πεις δύο κουβέντες για τους ακροατές μας, πριν κλείσουμε αυτόν τον πολύ ωραίο διάλογο.

Μαρία Μπουζιώτη: Είναι βασικό. Πρέπει να πω ότι στα σχολεία έχει αρχίσει και γίνεται μια σοβαρή προσπάθεια, η οποία πρέπει να επεκταθεί. Όλοι πρέπει να καταλάβουμε ότι η κοινωνία εξαρτάται από αυτό που γίνεται στα σχολεία αυτή τη στιγμή.

Σας λέω ξανά: παρατηρήστε. Μπείτε στη διαδικασία να παρατηρήσετε τα παιδιά σας, τις αλλαγές στη συμπεριφορά τους, την επικοινωνία τους. Η συνεργασία σχολείου και οικογένειας είναι θεμελιώδης. Πολλές φορές, πίσω από τον θύτη κρύβεται ένα παιδί που έχει βιώσει βία ή αδιαφορία. Πίσω από το θύμα, ένα παιδί που νιώθει αδύναμο ή μόνο. Δεν φταίνε τα παιδιά.

Η πρόληψη της βίας στο σχολείο δεν είναι ευθύνη ενός. Δεν έχει σημασία να βρούμε τους υπαίτιους ή να ρίξουμε το φταίξιμο κάπου. Είναι υπόθεση όλων: δασκάλων, γονιών, παιδιών. Με σωστή ενημέρωση, ενσυναίσθηση και συνεργασία μπορούμε σιγά-σιγά να αλλάξουμε την κουλτούρα στα σχολεία μας και να οδηγηθούμε σε μια κοινωνία με περισσότερη συμπόνια. Η παιδική βία δεν είναι ποτέ τυχαία. Είναι ένα μήνυμα, μια κραυγή, και πάνω απ’ όλα, ένα φαινόμενο που απαιτεί κατανόηση, πρόληψη και παρέμβαση.

Διονύσης Φιλιππόπουλος: Μαρία, σε ευχαριστώ πάρα πολύ για άλλη μία πολύ ωραία συζήτηση που είχαμε και σίγουρα θα ανανεώσουμε το ραντεβού μας για το επόμενο podcast.

Μαρία Μπουζιώτη: Σε ευχαριστώ πάρα πολύ και εγώ. Θα τα πούμε την επόμενη φορά.