Ακούστε το podcast
Τι θα συζητήσουμε
Xωρίς αμφιβολία το σημαντικότερο και παράλληλα πιο ανησυχητικό φαινόμενο των ημερών μας σε σχέση με τα παιδιά παιδικής και εφηβικής ηλικίας δεν είναι άλλο από την παραβατικότητα των ανηλίκων. Eνα φαινόμενο σε απόλυτη έξαρση που δεν αφορά μόνο τη χώρα μας αλλά τις κοινωνίες όλου του κόσμου.
Η δραματική αύξηση περιστατικών βίας όπου πρωταγωνιστούν ξυλοδαρμοί, κλοπές, ληστείες, σύσταση συμμοριών, διακίνηση ναρκωτικών ουσιών ακόμα και περιπτώσεις ανθρωποκτονιών, έρχονται ουσιαστικά να σφραγίσουν αυτό που επικρατεί στην κοινή γνώμη, πώς ένα μεγάλο ποσοστό γονέων και κηδεμόνων, δασκάλων και εκπαιδευτικών έχουν αφήσει ουσιαστικά τα παιδιά στην τύχη τους.
Στο σημερινό επεισόδιο της LearnHealth με καλεσμένη την νοσηλεύτρια ψυχικής υγείας, ψυχολόγο και εγκληματολόγο κα Αλεξάνδρα Κατσούλη θα συζητήσουμε τα αίτια έξαρσης αυτού του φαινομένου με σημαντικότερα το οικογενειακό και σχολικό περιβάλλον καθώς και τρόπους με τους οποίους μπορούμε να θωρακίσουμε τα παιδιά από πολύ μικρή ηλικία έτσι ώστε να μην εμπλακούν σε παραβατικές συμπεριφορές στο μέλλον.
Απομαγνητοφώνηση
Διονύσης Φιλιππόπουλος:
Καλώς ήρθατε στα podcast επεισόδια της LearnHealth, τον απόλυτο προορισμό γνώσης και ενημέρωσης σε θέματα που αφορούν τον τομέα της υγείας, της ευεξίας, αυτοβελτίωσης και γονεϊκότητας. Στη LearnHealth πιστεύουμε πως η καλή υγεία, ατομική ανάπτυξη, βελτίωση των προσωπικών και επαγγελματικών σχέσεων, όλα ξεκινάνε από τη γνώση και σωστή ενημέρωση.
Και δεν υπάρχει καλύτερος τρόπος να εμπλουτίσετε τις γνώσεις σας καθώς και να ενημερωθείτε σωστά από το να συνδεθείτε με έναν επαγγελματία υγείας με εξειδίκευση σε έναν από τους παραπάνω κλάδους.
Είμαι ο Διονύσης Φιλιππόπουλος, συνιδρυτής και project manager της LearnHealth και σας καλωσορίζω στο σημερινό επεισόδιο όπου θα έχουμε μαζί μας την κυρία Κατσούλη Αλεξάνδρα, η οποία με την ειδικότητα της νοσηλεύτριας ψυχικής υγείας, ψυχολόγου και εγκληματολόγου θα μας βοηθήσει να κατανοήσουμε το φαινόμενο της παραβατικότητας ανηλίκων.
Καλησπέρα κυρία Κατσούλη!
Αλεξία Κατσούλη:
Καλησπέρα κύριε Φιλιππόπουλε και εγώ σας ευχαριστώ πολύ για τη φιλοξενία.
Διονύσης Φιλιππόπουλος:
Σε αυτό το σημείο εδώ λοιπόν, πριν ξεκινήσουμε τη συζήτησή μας, θα ήθελα να μας πείτε δυο λόγια για εσάς, για να σας γνωρίσει το κοινό καλύτερα.
Αλεξία Κατσούλη:
Σας ευχαριστώ πολύ για ακόμα μια φορά. Όπως είπατε και εσείς στην αρχή, οι εξειδικεύσεις μου, μου επιτρέπουν να ασχολούμαι με επιστημονικά αντικείμενα που με ενδιαφέρουν, Νοσηλευτική Ψυχικής Υγείας, Ψυχολογία και Εγκληματολογία. Φαντάζομαι ότι ο λόγος που με καλέσατε εδώ είναι για να αναπτύξουμε ζητήματα που απασχολούν το κοινό σας και άπτονται και των δικών μου ενδιαφερόντων.
Διονύσης Φιλιππόπουλος:
Πάρα πολύ όμορφα! Λοιπόν, εγώ από τη μεριά μου θα ήθελα να σας πω πριν ξεκινήσουμε, ότι είναι μεγάλη μου χαρά και μεγάλη μας τιμή στη LearnHealth που σας φιλοξενούμε εδώ, γιατί εκτός του βιογραφικού σας, σε προσωπική μας κουβέντα που έχουμε κάνει, γνωρίζω το έργο σας πάνω στο αντικείμενο το οποίο θα συζητήσουμε είναι αρκετά σημαντικό και ως γονιός θα πω ότι είναι ένα από τα πιο φλέγοντα θέματα αυτή τη στιγμή νομίζω παγκοσμίως και όχι μόνο στην Ελλάδα και με μεγάλη μου χαρά θα ξεκινήσουμε αυτήν την όμορφη συζήτηση.
Θέλετε να μας κάνετε μια αναφορά, μια εισαγωγή για το τι θα ακούσουμε σήμερα;
Αλεξία Κατσούλη:
Λοιπόν σήμερα θα μιλήσουμε για την παραβατικότητα ανηλίκων, ένα σύνθετο φαινόμενο, παγκόσμιο φαινόμενο, το οποίο απαντάται και στη δική μας χώρα, το οποίο έχει πάρα πολλές μορφές και επηρεάζεται από πολλούς παράγοντες σύνθετους παράγοντες, κοινωνικούς, πολιτισμικούς και ψυχολογικούς.
Οι μορφές που μπορεί να πάρει η παραβατικότητα ανηλίκων είναι πάρα πολλές και σύνθετες επίσης, που μπορεί να ξεκινούν από έναν συστηματικό εκφοβισμό, όπως είναι το bullying, και να συνεχιστεί με τη μορφή των μικροκλοπών σε συνομηλίκους, σε απλές σωματικές βλάβες, σε κλοπή από καταστήματα, το λεγόμενο shoplifting, σε βανδαλισμούς, παραβιάσεις, διατάραξη ειρήνης, να κάνουν φασαρία το βράδυ ας πούμε σε γειτονιές την ώρα που ο κόσμος μπορεί να κοιμάται, να αφαιρέσει αντικείμενα η ομάδα αυτή, να απειλήσουν και να προχωρήσουν και σε μεγαλύτερης σοβαρότητας αδικήματα, όπως είναι οι ληστείες, ακόμα και οι ανθρωποκτονίες. Κάτι που είδαμε πριν από αρκετούς μήνες στη Θεσσαλονίκη με την ανθρωποκτονία εις βάρος του Άλκη Καμπανού.
Πρώτα σημάδια παραβατικής συμπεριφοράς σε παιδιά και εφήβους
Διονύσης Φιλιππόπουλος:
Μάλιστα η βαρύτητά της σημερινής συζήτησης, νομίζω από την εισαγωγή έγινε αισθητή τουλάχιστον σε μένα προσωπικά, νομίζω και στους ακροατές μας. Σε αυτό το σημείο λοιπόν, κύρια Κατσούλη, θα ήθελα να σας κάνω την πρώτη ερώτηση που είχα στο μυαλό μου για σήμερα, η οποία έχει να κάνει με το ποια είναι τα πρώτα σημάδια παραβατικής συμπεριφοράς σε παιδιά και εφήβους;
Αλεξία Κατσούλη:
Η αλήθεια είναι ότι τα πρώτα σημεία που βλέπουμε σε μια τέτοια συμπεριφορά είναι ότι αυτά τα σημάδια συναντώνται και στην οικογένεια και στο σχολείο και στην κοινότητα, σε τρία βασικά πεδία. Από τη μια πλευρά λοιπόν, έχουμε μια αλλαγή συμπεριφοράς των παιδιών ή των εφήβων στην οικογένεια.
Δηλαδή αλλάζει ο τρόπος που επικοινωνεί το παιδί με τους γονείς του, με τους συγγενείς του, το οποίο προβάλλεται και στη φιλία αυτό, δηλαδή μπορεί να αλλάξει φίλους για παράδειγμα, μπορεί να λέει ψέματα, να είναι λίγο κρυψίνους, να κρύβει πράγματα, να μη λέει την αλήθεια σ’ αυτά που τον ρωτούν οι γονείς του, οι φίλοι του, στο σπίτι, γενικότερα μέσα στην οικογένεια ή να εμφανίσει συμπεριφορά διότι μπορεί να αποσύρεται στο δωμάτιό του για αρκετή ώρα ή να μην έχει μια καλή επικοινωνία με τους δικούς του, κάτι που μπορεί να είχε στο παρελθόν.
Κάτι άλλο που μπορεί να δούμε πάρα πολύ σημαντικό είναι να αργεί να επιστρέψει από τη βόλτα του και να μην υπακούει, να μην πειθαρχεί στους κανόνες που μπορεί να έχει βάλει η οικογένεια του και να αργεί πολύ περισσότερο από το όριο που έχουν βάλει οι γονείς.
Και από την άλλη πλευρά, αν έχουμε να κάνουμε με γονείς πολύ επιτρεπτικούς, αυτούς δηλαδή που δεν βάζουν τόσους κανόνες, που δεν βάζουν τόσα όρια ή που δεν είναι τόσο «αυστηροί» σε εισαγωγικά θα λέγαμε, το παιδί δείχνει μια άλλης μορφής αυτονομία, μη δίνοντας σημασία έτσι στους γονείς, αδιαφορώντας πάρα πολύ, εκφράζοντας μια γενικότερη απάθεια, μια αβουλία και μια γενικότερη απόσυρση από την ίδια την οικογένεια και από τους ίδιους τους φίλους τους παλιούς.
Οπότε αυτή η συμπεριφορά επίσης μπορεί να συνδυαστεί με μια έκφραση επιθετικότητας, μιας λεκτικής βίας, έλλειψης σεβασμού, έτσι, σε αυτά που μπορεί να ρωτούν οι γονείς, να του επιβάλλουν μερικές φορές, να αμφισβητεί και να προχωρά έτσι σε μια σκληρότητα θα λέγαμε.
Από την άλλη πλευρά, έχουμε το σχολείο. Στο σχολείο τα πράγματα είναι πιο σοβαρά, γιατί λαμβάνοντας υπόψη αυτή την αδιαφορία, την απάθεια που λέμε στην οικογένεια, αυτή μπορεί να εκφραστεί και στο σχολείο με μείωση σχολικών επιδόσεων.
Ιδιαίτερα η μείωση αυτή θεωρείται ένας πολύ ισχυρός προγνωστικός παράγοντας για μετέπειτα παραβατικότητα ανηλίκων, οπότε σε αυτή την περίπτωση θα δούμε μικρότερους βαθμούς, θα δούμε έτσι μια πλήρη αδιαφορία για τα μαθήματα, απουσίες πολλές, πολλές κοπάνες, ώσπου στο τέλος, ενώ μπορεί στο παρελθόν να ήταν καλός μαθητής, στην επόμενη τάξη να μην τα πηγαίνει καθόλου καλά, να έχει πάρα πολλά κενά, να επιδίδεται σε αγριότητες ακόμα και μες στο σχολείο αλλάζοντας παρέες, να επιδίδεται για παράδειγμα σε bullying, να εκφράζει μια έλλειψη συμπόνιας απέναντι στους φίλους του, να συνεχίζει να είναι επιθετικός, να συνεχίζει να μην έχει σεβασμό απέναντι στους δασκάλους όπως και στην οικογένεια, έτσι και να εντάσσεται σιγά σιγά σε μια άλλη παρέα, όπου εκεί νιώθει διαφορετικός.
Αυτό εκφράζεται και στην ευρύτερη κοινότητα, με μια έλλειψη σεβασμού απέναντι σε κανόνες, δεν τηρεί νόμους, μια πλήρη αδιαφορία, απέναντι λοιπόν στα κοινά, στη γειτονιά και μια έλλειψη συμπόνιας, θα λέγαμε και μια έναρξη εξοικείωσης περισσότερο με τη βία.
Κοινές βασικές αιτίες ή παράγοντες
Διονύσης Φιλιππόπουλος:
Η απάντηση που δώσατε στο πρώτο ερώτημα ήταν ξεκάθαρη, αναλυτικότατα και γι αυτό και σας άκουσα με μεγάλη προσοχή και δεν σας διέκοψα. Εδώ όμως θέλω να σας διακόψω και να πω, να περάσω μάλλον στην επόμενη ερώτηση μου που συνδέεται με την πρώτη, η οποία έχει να κάνει στο αν υπάρχουν κοινές βασικές αιτίες ή παράγοντες που συμβάλλουν στην παραβατικότητα στα παιδιά;
Αλεξία Κατσούλη:
Υπάρχουν πάρα πολλοί παράγοντες οι οποίοι είναι σύνθετοι και αίτια που οδηγούν ένα παιδί, έναν έφηβο να ενταχθεί θα λέγαμε σε μια ομάδα που εκεί θα προχωρήσει σε τέτοιες πράξεις. Μπορώ να πω ότι ξανά το σχολείο, η οικογένεια και το περιβάλλον είναι τα τρία πεδία όπου εκεί, εκτός από τα πρώτα σημάδια που είπαμε, που εμφανίζεται η πρώτη αλλαγή συμπεριφοράς του παιδιού ή του έφηβου προκειμένου να προχωρήσει σε τέτοιες συμπεριφορές, παίζει πάρα πολύ μεγάλο ρόλο στο πώς έχει μεγαλώσει το παιδί και που.
Η ανατροφή του δηλαδή, ποια είναι η σχέση με τους γονείς του, o τρόπος που επικοινωνεί με τους γονείς του λοιπόν, είναι αυτός που θα τον καθορίσει σε σχέση με την επικοινωνία του με τους υπόλοιπους ανθρώπους, με το υπόλοιπο περιβάλλον.
Αν το παιδί λοιπόν έχει μεγαλώσει μέσα σε ένα περιβάλλον αγάπης, υποστήριξης, διαρκούς φροντίδας με γονείς ανοιχτούς, ειλικρινείς, τότε το παιδί μαθαίνει και κοινωνικοποιείται θα λέγαμε με καταλληλότερο τρόπο, προκειμένου μεγαλώνοντας να υιοθετήσει τέτοια υγιή θα λέγαμε, κατάλληλα πρότυπα σε σχέση με τον πιο υγιή τρόπο κοινωνικής αλληλεπίδρασης.
Στη συγκεκριμένη περίπτωση όμως, φαίνεται ότι ο τρόπος επικοινωνίας με τους γονείς δεν είναι τόσο κατάλληλος. Έχουμε διαταραγμένες σχέσεις με γονείς, τα παιδιά που είναι παραβατικά. Έχουμε δηλαδή συγκρούσεις και έχουμε και αποδιοργανωμένες σχέσεις πολλές φορές ή αν δεν έχουμε αυτές τις σχέσεις, δεν έχουμε βαθιές σχέσεις και δεν έχουμε ένα τόσο καλό δέσιμο θα λέγαμε, γιατί όπως είπαμε πριν, έχουμε ψέμα, έχουμε αδιαφορία, έχουμε απόσυρση και θα λέγαμε και μια μεγάλη επιτρεπτή επιτρεπτικότητα των γονέων, πιστεύοντας οι γονείς ότι το παιδί έτσι θα κερδίσει την αυτονομία του.
Από την άλλη πλευρά, κάτι άλλο που είναι σοβαρό είναι αν μέσα στην οικογένεια υπάρχει ενδοοικογενειακή βία, υπάρχει παραμέληση, δηλαδή έχουμε ένα παιδί που έχει παραμεληθεί, έχει κακοποιηθεί με όλες τις μορφές, είτε ψυχικά είτε συναισθηματικά, ακόμα και σωματικά, αυτό δημιουργεί ένα τραύμα το οποίο με τον καιρό, καθώς επεξεργάζεται από το παιδί ή την εφηβική ηλικία, μπορεί να πάρει άλλες μορφές και άλλες ερμηνείες.
Τι σημαίνει αυτό; Αν για παράδειγμα, οι γονείς προάγουν έμφυλα στερεότυπα, δηλαδή προάγουν τη βία, για παράδειγμα ο πατέρας πει μόνο με βία μπορείς να επιβιώσεις σε αυτή την κοινωνία έτσι όπως έχει γίνει, να μην ανέχεσαι να σε καταπατούν, να παίρνεις τη ζωή σου γιατί έχει πολλά ρίσκα, όλα επιτρέπονται με τη βία, αλλιώς δεν μπορείς να επιβιώσεις, τότε αυτή είναι μια κουλτούρα, μια αντίληψη που όταν θα γίνει πεποίθηση σε έναν έφηβο, σίγουρα θα θεωρεί ότι μόνο με τη βία μπορεί να κερδίσει τα πάντα. Άρα όλα θα επιτρέπονται με τη βία, άρα θα νιώθω κάποιος.
Αυτό σημαίνει ότι του επιτρέπεται μια ζωή χωρίς όρια, χωρίς κανόνες, χωρίς σεβασμό. Άρα έχουμε να κάνουμε εδώ και με γονείς που δεν δίνουν υγιή πρότυπα και κοινωνικές αξίες. Με αυτό τον τρόπο λοιπόν μεγαλώνει ένα παιδί που δεν ξέρει τι είναι σωστό, τι είναι λάθος, ποιο είναι το καλό πρότυπο, κάτι που βλέπουμε και με την ενασχόλησή του στα social media.
Καλό είναι να να ασχολείται ένα παιδί με social media, αλλά δεν μπορεί να επιλέξει σε αυτή την ηλικία το καλό πρότυπο, αν δεν του έχει εμφυσήσει ένα καλό πρότυπο, άρα μιμείται ένα κακό πρότυπο. Από την άλλη πλευρά, ένα άλλο αίτιο είναι ότι αν έχει μια σχέση αποδιοργανωμένη μέσα στην οικογένεια του και δεν έχει μια φιγούρα γονεϊκή έτσι που να τη μιμείται κατάλληλα, τότε θα στραφεί σε μια άλλη φιγούρα όπου εκεί θα νιώθει σημαντικός, θα νιώθει χρήσιμος και θα νιώθει ότι ανήκει. Γι αυτό εκεί είναι πολύ σημαντική επιρροή των συνομηλίκων.
Επίσης κάτι άλλο πολύ σημαντικό είναι ότι τα παιδιά αυτά δεν έχουν σκοπό. Μοιάζει να έχουν μια έλλειψη σημαντικότητας στη ζωή τους, μια έλλειψη σκοπού, μια έλλειψη φιλοδοξιών. Δηλαδή αντί να να είναι σε μια παρέα που να συζητάνε τι θα γίνω όταν μεγαλώσω, ας πούμε, ποιο είναι αυτό που μου αρέσει, ποια είναι τα όνειρά μου;
Σκέφτονται πως θα βγάλω εύκολα χρήματα. Γι αυτό και επιδίδονται στον ηλεκτρονικό τζόγο από πολύ μικρή ηλικία. Με ποιο τρόπο θα μείνω στην παρέα να είμαι ο νταής; Με ποιο τρόπο εγώ θα είμαι σημαντικός μέσα στην παρέα, δείχνοντας έτσι έναν άκρατο εγωισμό και βλέπουμε ότι σιγά-σιγά η επιθετικότητα αυτή που μπορεί να εμφανιστεί, να γίνει βία ακόμα και στο φλερτ.
Ακόμα και στη συντροφική, ακόμα και στη συντροφιά με το άλλο φύλο ή με το ίδιο φύλο, υπάρχει βία ακόμα και στο φλερτ. Κάτι άλλο τελευταίο που θα ήθελα να πω εδώ σε σχέση με πιο σοβαρά αίτια. Μπορεί να είναι επίσης τα προβλήματα ψυχικής υγείας που μπορεί να έχουν κάποιοι γονείς.
Παράδειγμα να έχουμε γονείς που κάνουν χρήση αλκοόλ, χρήση ουσιών και αυτό είναι μια μεγάλη επιρροή, ας πούμε αργότερα για παιδιά και για εφήβους που μπορεί να παρακινηθούν να δοκιμάσουν κι αυτά ουσίες ή να έχουμε γονείς ήδη με συμμετοχή και εμπλοκή σε παραβατικές συμπεριφορές.
Όλα αυτά λοιπόν που είπαμε, όλα αυτά τα τα αίτια που κάνουν παιδιά που να εξοικειώνονται με τη βία όλο και περισσότερο και αυτό με τον καιρό τους, τους κάνει να είναι πιο σκληρά, πιο άγρια και το κυριότερο για μένα, να απευαισθητοποιούνται από τη συμπόνια, από τον πόνο του άλλου, έτσι να νιώθουν δηλαδή απέναντι στον άλλο και σεβασμό και συμπόνια.
Διονύσης Φιλιππόπουλος:
Πάρα πολύ ωραία! Με καλύψατε απόλυτα και δε σας κρύβω ότι όσο με λέγατε κρατούσα σημειώσεις για… δε ξέρω, έχασα και τον αριθμό για το πόσα podcasts, και πόσα θέματα θα μπορούσαμε να αναπτύξουμε στην πορεία μαζί, γιατί βγήκανε νομίζω πάρα πολλά ερωτήματα στο δικό μου το μυαλό τουλάχιστον, φαντάζομαι και των ακροατών μας.
Αλεξία Κατσούλη:
Η αλήθεια είναι ότι αναδεικνύονται πάρα πάρα πολλά ζητήματα τα οποία αντιμετωπίζουν και οι ανήλικοι και οι γονείς τους παράλληλα. Αυτό είναι μια έκφανση της νεανικής παραβατικότητας, όλα αυτά τα αίτια και οι κοινοί παράγοντες.
Διαφορές bullying και παραβατικής συμπεριφοράς
Διονύσης Φιλιππόπουλος:
Θα ήθελα να σας ρωτήσω εάν υπάρχουν διαφορές σε ζητήματα bullying και παραβατικών συμπεριφορών στους νέους.
Αλεξία Κατσούλη:
Το bullying είναι και αυτό μια μορφή παραβατικής συμπεριφοράς, γιατί μιλάμε για μια επαναλαμβανόμενη συστηματική βία και κυρίως εκφοβισμό, έναν επαναλαμβανόμενο εκφοβισμό που ασκείται από έναν νταή. Η αλήθεια είναι ότι έχει περισσότερα κοινά σημεία όσον αφορά τα αίτια και του bullying και της παραβατικότητας ανηλίκων.
Η διαφορά ποια είναι τώρα; Η διαφορά είναι ότι ο νταής, αυτός που ασκεί bullying λοιπόν, μπορεί να είναι ένα θύμα παραβατικότητας ανηλίκων, δηλαδή μπορεί να είναι θύμα bullying και να ασκεί και ο ίδιος αργότερα bullying, να γίνει θύτης λοιπόν ή δράστης και σε άλλα αδικήματα. Δηλαδή να αρχίζει να ασκεί και ο ίδιος αυτό που του κάνανε.
Αυτό είναι σοβαρό διότι το bullying ως μορφή επαναλαμβανόμενης παραβατικής συμπεριφοράς, εκφοβισμού, εάν συνεχιστεί και δεν διακοπεί, έχουμε θα λέγαμε μια εξελικτική ακολουθία και μια κλιμάκωση βίας, η οποία μπορεί να εκφραστεί από τον άνθρωπο αυτόν είτε μεγαλώνοντας με εξουσιαστικές σχέσεις, για παράδειγμα να κακοποιεί τον σύντροφο ή τη σύντροφό του.
Μπορεί να είναι χειριστικός ή να εκμεταλλεύεται το εργασιακό του περιβάλλον, τους συναδέλφους του. Έτσι βλέπουμε λοιπόν ότι οι άνδρες μεγαλώνοντας μπορούν να κακοποιούν συζύγους, ενώ οι γυναίκες θα λέγαμε ότι δεν κακοποιούν ακριβώς συντρόφους, αλλά μπορούν να κακοποιήσουν παιδιά.
Εσωτερικεύουν οι γυναίκες πιο πολύ αυτά τα συμβάντα, δημιουργούνται διαταραχές προσωπικότητας, μπορεί να προχωρήσουν σε χρήση ουσιών, αλλά και αυτές μπορεί να κακοποιήσουν το παιδί τους. Έχουν όμως πάρα πολλά κοινά, τα παιδιά που παραβατούν με τα παιδιά που ασκούν bullying και αυτά έχουν να κάνουν κυρίως με τα ψυχολογικά τους χαρακτηριστικά και δεν έχουν τόσο μεγάλες διαφορές.
Και τα δύο έχουν μια μειωμένη αυτοεικόνα, δηλαδή πιστεύουν ότι δεν αξίζουν αν δεν προβούν σε τέτοιες συμπεριφορές. Διέπονται από συγκρούσεις και στο σχολείο και στην οικογένεια και στην κοινότητα. Είναι άνθρωποι που δεν μπορούν να επιλύσουν προβλήματα μόνοι τους γιατί δεν έχουν μάθει να επιλύουν προβλήματα και δεν μπορούν να διαχειριστούν άσχημα συναισθήματα και γενικότερα διέπονται από κακές ανθρώπινες σχέσεις και στην οικογένεια και στο σχολείο.
Οπότε, αν δε διακοπεί, να θυμόμαστε ότι υπάρχει μια εξελικτική κλιμακούμενη ακολουθία προς την παραβατικότητα.
Γονείς παιδιών με παραβατική συμπεριφορά
Διονύσης Φιλιππόπουλος:
Σε αυτό το σημείο θα ήθελα να σας ρωτήσω κάτι. Πώς πρέπει να αντιδράσουν οι γονείς όταν ανακαλύψουν ότι το παιδί τους έχει εμπλακεί σε μια παραβατική πράξη;
Αλεξία Κατσούλη:
Κοιτάξτε να δείτε, αυτό είναι επίσης μια πάρα πολύ μεγάλη κουβέντα, γιατί εξαρτάται και από την ίδια την πράξη. Αν έχουμε εμπλοκή σε κάποιο αδίκημα, πρέπει να ξέρουμε ότι οι γονείς επειδή έχουν την επιμέλεια του παιδιού ακριβώς επειδή είναι ανήλικα, 12 έως 15 ετών, τα παιδιά είναι ακαταλόγιστα, δηλαδή δεν έχουν την ποινική ευθύνη της πράξης τους και γι αυτό λαμβάνονται, όπως θα λέγαμε, κάποια θεραπευτικά μέτρα.
Τα μέτρα αυτά έχουν να κάνουν με μια επίπληξη, μια σύσταση από τον εισαγγελέα.
Για παράδειγμα, μπορεί να εμπλακούν σε κάποια θεραπευτικά προγράμματα μαζί με τους γονείς, Αν για παράδειγμα έχουν εμπλακεί σε διακίνηση ουσιών ή σε χρήση ναρκωτικών, στη διακίνηση ουσιών, τότε μπορεί να τους ζητηθεί να παρακολουθήσουν κάποιο εκπαιδευτικό πρόγραμμα, κάποιο πρόγραμμα συμβουλευτικής ή να ανατεθεί η επιμέλεια τους στους λεγόμενους επιμελητές ανηλίκων.
Επίσης μπορεί να κάνουν και κοινωφελή εργασία ή να γίνει μια εξωδικαστική διαπραγμάτευση ή να ζητηθεί αποζημίωση των θυμάτων από τους δράστες. Από την ηλικία των 16 έως τα 18 χρόνια αυτό αλλάζει, αλλά και εκεί έχουμε επίσης θεραπευτικά μέτρα.
Αλλά αν έχουμε να κάνουμε με πιο σοβαρά αδικήματα, όπως μια απόπειρα ανθρωποκτονίας ή ανθρωποκτονία, εκεί ένας έφηβος 17 – 18 ετών, 18 ετών μπορεί να εισαχθεί στο Ειδικό Κατάστημα Κράτησης Νέων του Αυλώνα.
Διονύσης Φιλιππόπουλος:
Οπότε λοιπόν, ένας γονιός, ανάλογα με τη βαρύτητα της παραβατικότητας, θα λέγαμε ότι… Ποιοι είναι δηλαδή ουσιαστικά οι φορείς στους οποίους πρέπει να απευθυνθεί; Αν πούμε για παράδειγμα για κάτι το οποίο είναι πιο μικρό σε βαθμό παραβατικότητας, δώστε μου ένα παράδειγμα και πείτε μου που θα μπορούσε να απευθυνθεί ο γονιός αυτός;
Αλεξία Κατσούλη:
Για παράδειγμα, αν έχουμε να κάνουμε με bullying, με διαρκή, με συστηματικότητα εκφοβισμού, τότε ο γονέας θα καλείται στο σχολείο. Είναι ένας από τους πιο βασικούς θεσμούς, οπότε εκεί μπορεί να έχουμε, ας πούμε, μια εξωδικαστική διαπραγμάτευση.
Μπορεί να έχουμε μια διαπραγμάτευση μεταξύ του σχολείου και των γονέων που έχουν εμπλακεί και να υπάρξει εκ μέρους του δράστη των δραστών ένα κοινωφελές έργο ή να υπάρξει μια ενέργεια η οποία θα μπορούσε να αποζημιώσει τα θύματα.
Όλα αυτά γίνονται με συζήτηση μεταξύ σχολείου και οικογένειας. Αν τα πράγματα είναι πιο σοβαρά, τότε εμπλέκεται το σύστημα απονομής ποινικής δικαιοσύνης. Δηλαδή έχουμε την αστυνομία και τον εισαγγελέα. Έτσι, αν είναι πιο σοβαρά.
Σε διαφορετική περίπτωση και προκειμένου να διακοπεί αυτή η συμπεριφορά και αυτή η σταδιοδρομία θα έλεγα, τότε θα πρέπει και η οικογένεια να απευθυνθεί σε ειδικούς ψυχικής υγείας, προκειμένου να λάβει γνώση και βαθύτερη επίγνωση το πώς θα πρέπει να αντιμετωπίζει το παιδί εφεξής, αλλά και το ίδιο το παιδί να δεσμευτεί με τη συνεργασία των γονέων και των ειδικών σε παραπλήσια θεραπευτικά προγράμματα ψυχοκοινωνικής υποστήριξης, προκειμένου να αλλάξει τον τρόπο σκέψης και να αλλάξει και τον τρόπο ζωής.
Είναι ένα πάρα πολύ μεγάλο κομμάτι που αφορά αυτό, τόσο την πρόληψη όσο και την αντιμετώπιση τέτοιων ενεργειών. Αν ας πούμε έχουμε να κάνουμε με διακίνηση ουσιών και το παιδί είναι έφηβο, υπάρχει σήμερα στη χώρα μας, αλλά δυστυχώς όχι πολύ διαδεδομένη και όχι σε πολλές δομές.
Υπάρχει στη χώρα μας μια υπηρεσία του Οργανισμού κατά των Ναρκωτικών, η Υπηρεσία Άμεσης Κοινωνικής Παρέμβασης, όπου εκεί όταν συλληφθεί κάποιος έφηβος ή ακόμα και όταν είναι 22 ετών και είναι η πρώτη παραβατική συμπεριφορά σε σχέση με ναρκωτικά, τότε οι διοικητές των αστυνομικών τμημάτων οι οποίοι έχουν εκπαιδευτεί πάνω σε αυτό και στην αντιμετώπιση παραβατικότητας ανηλίκων σε σχέση με ναρκωτικά, έρχονται σε επαφή λοιπόν με πρόσωπα αναφοράς του Οργανισμού κατά των Ναρκωτικών, προκειμένου το παιδί αυτό να μη συνεχίσει την εγκληματική του σταδιοδρομία και να παρακολουθήσει μαζί με την οικογένειά του προγράμματα ψυχοκοινωνικής υποστήριξης και περαιτέρω υποτροπής.
Οπότε, αυτό είναι κάτι πάρα πολύ σημαντικό που γίνεται στη χώρα μας. Και να μην ξεχνάμε και την τεράστια συμβολή των επιμελητών ανηλίκων, οι οποίοι κάνουν εξαιρετικό έργο στο κομμάτι της παραβατικότητας ανηλίκων.
Ψυχολογικές ή αναπτυξιακές διαταραχές ως παράγοντες προδιάθεσης
Διονύσης Φιλιππόπουλος:
Εδώ λοιπόν θέλω να σας πω ότι θα συζητήσουμε εκ νέου κάποια στιγμή και μια πρόταση που σας κάνω τώρα εδώ. Όσον αφορά την παραβατικότητα πάλι ανηλίκων στη χρήση ουσιών και νομίζω ότι είναι ένα κομμάτι το οποίο το γνωρίζετε πάρα πάρα πολύ καλά βάσει του βιογραφικού σας.
Οπότε σε αυτό το θέμα που συζητάμε τώρα, σαν μια επόμενη ερώτηση που είχα στο μυαλό μου να σας κάνω είναι το αν υπάρχουν συγκεκριμένες ψυχολογικές ή αναπτυξιακές διαταραχές που μπορεί να προδιαθέτουν ένα παιδί σε παραβατικές πράξεις.
Αλεξία Κατσούλη:
Ναι, η αλήθεια είναι ότι μπορεί να έχουμε μια προδιάθεση, μια τάση ορισμένων παιδιών ώστε αργότερα στο μέλλον να αναπτύξουν τέτοιες συμπεριφορές. Κυρίως έχουν να κάνουν με την αντικειμενικότητα ή με την έλλειψη τήρησης κανόνων και ορίων.
Μπορεί να έχουμε λοιπόν παιδιά που να έχουν κατά την παιδική τους ηλικία τη λεγόμενη διαταραχή διαγωγής. Η διαταραχή διαγωγής λοιπόν, είναι μια τέτοια περίπτωση όπου εκεί έχουμε παιδιά που θα λέγαμε ότι δεν πειθαρχούν πολύ στους γονείς τους, έχουν εκρήξεις θυμού, είναι αρκετά παρορμητικά σε σχέση με άλλα παιδιά, δεν τηρούν κανόνες, δεν τηρούν όρια και προβάλλεται θα λέγαμε μια πρώιμη αντικοινωνικότητα.
Δηλαδή δεν έχω τύψεις και ενοχές ας πούμε για ότι κάνω, φωνάζω και δεν ακούω τους γονείς μου έτσι πολύ απλά. Όμως αυτή είναι μια διαταραχή σημαντική διότι δημιουργεί παιδιά που έχουν πρόβλημα αργότερα στην κοινωνικοποίηση τους, στο να κάνουν φίλους και να διατηρήσουν φιλίες.
Εάν δεν διακοπεί αυτό το πρώιμα, αν δηλαδή ο γονιός δεν ζητήσει βοήθεια έτσι ώστε αυτό λίγο να απαλυνθεί και να λάβουν βοήθεια και οι δύο και το παιδί και ο γονέας, τότε στην ενήλικη ζωή, γιατί τότε φαίνονται οι διαταραχές αυτές, ειδικά η διαταραχή διαγωγής.
Τότε μεγαλώνει ένα παιδί που μπορεί στο μέλλον, στην εφηβεία και στην πρώιμη ενηλικίωση και αργότερα πάλι να εμπλακεί με παραβατικότητα και να εμπλακεί με γενικότερα αντικοινωνικές συμπεριφορές και με χρήση ουσιών. Επίσης αυτό το βλέπουμε στις ανθρώπινες σχέσεις.
Δηλαδή είναι άνθρωποι όπως είπαμε, ότι επειδή δεν μπορούν να κοινωνικοποιηθούν από την παιδική τους ηλικία με κατάλληλο και υγιή τρόπο, με μια καλή επικοινωνία, με διαχείριση συναισθημάτων, με αυτοέλεγχο, δημιουργούνται ενήλικες που δεν μπορούν να διατηρήσουν μακροχρόνιες σχέσεις.
Έχουν ρηχές επιφανειακές σχέσεις, είναι άνθρωποι με χαμηλή αυτοεικόνα, χαμηλή αυτοπεποίθηση, δυσκολεύονται να αντιμετωπίσουν δυσάρεστα συναισθήματα, είναι παρορμητικοί με ελλιπείς κοινωνικές δεξιότητες έτσι και με χειριστικές συμπεριφορές.
‘Οταν παρεμβάλλονται και ζητήματα ψυχικής υγείας, δηλαδή όταν έχουμε αγχώδεις διαταραχές, όταν έχουμε μια δυσθυμία, μια κατάθλιψη και έχουμε και παράλληλα στρεσογόνους παράγοντες, είτε αυτό αφορά ανθρώπινες σχέσεις στη δουλειά, τότε τα πράγματα με αυτούς τους ανθρώπους γίνονται πιο δύσκολα. Αλλά θα λέγαμε ότι έχουμε μια προδιάθεση, όχι όμως σε όλα τα παιδιά.
Τα παιδιά που έχουν την προδιάθεση ή την τάση, φυσικά θα μεγαλώσουν και θα αντιμετωπίσουμε δυσκολότερους ενήλικες όσον αφορά την καλύτερη αντιμετώπιση τους.
Χρήση ουσιών και παραβατική συμπεροφορά
Διονύσης Φιλιππόπουλος:
Σε αυτό το σημείο, ορμώμενος από την απάντηση που μου δώσατε σε συνδυασμό με αυτήν, θα ήθελα να ρωτήσω κάτι όσον αφορά την κατάχρηση ουσιών στην παιδική και εφηβική ηλικία. Τι ρόλο παίζει στην παραβατικότητα σε νέους η χρήση ουσιών;
Αλεξία Κατσούλη:
Έχουμε δει λοιπόν ότι στο κομμάτι της παραβατικότητας των ανηλίκων, οι ουσίες, ο πειραματισμός και η χρήση τελικά μπορεί να είναι ένας τρόπος γι’αυτούς να διαφύγουν από την πραγματικότητα, να μειώσουν το άγχος τους, να διασκεδάσουν έτσι, αλλά κυρίως να διαχειριστούν το στρες, να διαχειριστούν δύσκολα συναισθήματα.
Μπορεί λοιπόν ένα κομμάτι αυτών των παιδιών των εφήβων να έχουν υποστεί ένα τραύμα, όπως είπαμε νωρίτερα, να έχουν εκτεθεί σε βία πρώιμα και να έχουν πάρα πολύ εσφαλμένα πρότυπα και κυρίως να μην έχουν επικοινωνία με τους γονείς, να έχουν απεδιοργανωμένες σχέσεις.
Παράλληλα, αν έχουν και άκρατη επιτρεπτικότητα, δηλαδή να μην έχουν όρια, τότε αυτός είναι ένας παράγοντας παραπάνω ώστε να διατηρήσει τη χρήση. Η επιρροή των συνομηλίκων και εδώ είναι πάρα πολύ σημαντική, έτσι, γιατί αν διατηρηθεί η χρήση, διατηρείται ένα μοντέλο, μια εδραιωμένη συμπεριφορά λοιπόν που δεν θα αλλάξει πάρα πολύ εύκολα.
Αυτό που έχουμε δει όμως είναι ότι αν υπάρχουν προστατευτικοί παράγοντες, δηλαδή όλοι αυτοί οι παράγοντες που αναφέρθηκαν αλλά με την αντίθετη τους πλευρά, δηλαδή αν έχουμε μια καλή οικογένεια που μεριμνά, που νοιάζεται, που αγαπάει το παιδί, που το φροντίζει, που το στηρίζει, που παρεμβαίνει έγκαιρα, που δέχεται και εκείνη να μπει σε θεραπεία ή σε συμβουλευτική προκειμένου να βοηθήσει το παιδί, τότε ο αντίκτυπος αυτών των επιβαρυντικών παραγόντων μειώνεται και μαθαίνει τότε το παιδί και η οικογένειά του ότι πρέπει να στραφεί σε άλλες δραστηριότητες προκειμένου να πάνε τα πράγματα καλύτερα.
Το κομμάτι της χρήσης ουσιών στην εφηβεία είναι πάρα πολύ σημαντικό, διότι δεν πρέπει να ξεχνάμε επίσης το νευροβιολογικό κομμάτι, διότι τα ναρκωτικά δρουν στον εγκέφαλο και δρουν σε ένα συγκεκριμένο μέρος του εγκεφάλου, όπου εκεί οι γνωστικές του λειτουργίες τουλάχιστον δεν έχουν ακόμα ωριμάσει, πράγμα που σημαίνει ότι κρίση, η μνήμη, η αντίληψη, η συγκέντρωση επηρεάζονται και αν η χρήση διατηρηθεί αυτό σημαίνει ότι γνωσιακά τουλάχιστον, μπορεί να έχουμε και κάποιες ανεπάρκειες, που σημαίνει ότι δεν θα μπορεί να επιλύει προβλήματα, δεν θα μπορεί να διαχειρίζεται δύσκολες καταστάσεις, δεν θα μπορεί να λαμβάνει καλές αποφάσεις.
Και όλα αυτά τα βλέπουμε στους ενήλικους χρήστες ουσιών.
Αντιμετώπιση του φαινομένου
Διονύσης Φιλιππόπουλος:
Θα σας κάνω τώρα μια ερώτηση όσον αφορά την αντιμετώπιση, δηλαδή πώς μπορούν οι γονείς να συνεργαστούν με τα σχολεία, με την κοινότητα, έτσι ώστε να διαμορφώσουν ένα σύστημα υποστήριξης γύρω απ τα παιδιά τους;
Αλεξία Κατσούλη:
Άρα μιλάμε εδώ για πρόληψη καταρχάς, αλλά και για τρόπους αντιμετώπισης όταν τα πράγματα έχουν γίνει πιο σοβαρά. Η πρόληψη είναι το Α και το Ω σε αυτή την περίπτωση και έχει να κάνει και με τα τρία πεδία τα οποία αναφέραμε στην αρχή, δηλαδή οικογένεια, σχολείο, κοινότητα.
Αυτό σημαίνει καταρχάς ότι χρειάζεται η οικογένεια από την αρχή να έχει με το παιδί μια πάρα πολύ στενή συνεργασία, μια πάρα πολύ καλή επικοινωνία, μέσα από την οποία θα δείχνει τη συμπαράστασή της, το νοιάξιμο της, τη φροντίδα της και προπαντός την αγάπη της.
Σε αυτό το πλαίσιο αλληλεπίδρασης ένα παιδί μαθαίνει τι αξίζει στη ζωή, ποια είναι τα υγιή πρότυπα, γιατί με βάση αυτά θα αναλάβει με πιο υγιή τρόπο τον κάθε ρόλο που θα κληθεί να παίξει στη ζωή μεγαλώνοντας. Άρα, μέσα σε ένα τέτοιο περιβάλλον υγιές, κατάλληλο, που θα διέπεται από μια καλή επικοινωνία, η οποία θα διέπεται από ζεστασιά και αγάπη, το παιδί θα μάθει να επιλύει προβλήματα, να ελέγχει άσχημες αντιδράσεις, να ελέγχει το θυμό του και να διαχειρίζεται δύσκολα συναισθήματα.
Προπαντός θα μάθει αξίες, θα μάθει τι σημαίνει σεβασμός, τι σημαίνει σέβομαι την ελευθερία του άλλου, τι σημαίνει συμπόνια, συνεργασία, σεβασμός στη διαφορετικότητα, αλληλεγγύη. Σε αυτό το πλαίσιο επίσης μαθαίνει να ενισχύει τα θετικά του γνωρίσματα, τις θετικές του δεξιότητες, μαθαίνει ποια είναι τα ταλέντα του, οι ικανότητες του, έτσι ώστε να επιλέξει το άθλημα που του αρέσει, τη δημιουργική απασχόληση που θα τον κάνει να νιώθει όμορφα.
Αυτό σημαίνει ότι οι γονείς πρέπει να είναι εκεί, να αντιλαμβάνονται το παιδί τους, να το κατανοούν και να επιλέξουν ότι καλύτερο για το παιδί τους, προκειμένου και αυτό να δικτυωθεί κοινωνικά αλλά και να έχει μια δημιουργικότητα και μια ενίσχυση κοινωνική.
Αυτό θα επιφέρει υγιείς φιλίες και αίσθημα ελπίδας στο παιδί και αίσθημα σκοπού. Αυτό είναι πάρα πολύ καλό, υγιές γιατί δίνει φτερά στα παιδιά και δίνει όνειρα στα παιδιά προκειμένου να επιλέξουν αυτό που θέλουν για τον εαυτό τους και ότι καλύτερο.
Αυτό σημαίνει ότι οι γονείς είναι ανοιχτοί, είναι επικοινωνιακοί, ειλικρινείς, που σέβονται και το χώρο και το χρόνο του παιδιού, ανταμείβουν την προσπάθειά τους και όχι μόνο την επιτυχία του. Γιατί στη ζωή μας πιθανόν να έχουμε περισσότερες αποτυχίες παρά επιτυχίες, αλλά το παιδί μας πρέπει να το ανταμείβουμε σε κάθε προσπάθεια και να μην ενισχύουμε τις δικές μας προσδοκίες απέναντι στα παιδιά.
Δηλαδή μπορεί το παιδί να θέλει να κάνει κάτι άλλο στη ζωή του από αυτό που έχουμε επιλέξει εμείς και εμείς πρέπει να το ακούσουμε ως γονείς.
Από την άλλη πλευρά, το άλλο πεδίο που είπαμε, το σχολείο, ως ένας πολύ σοβαρός θεσμός που πρέπει να είναι σε άμεση συνεργασία με την οικογένεια, σημαίνει ότι πρέπει γονείς και σχολείο να είναι σε πάρα πολύ καλή επαφή, δηλαδή οι γονείς να συμμετέχουν στα δρώμενα του σχολείου, να συμμετέχουν στις συναντήσεις των δασκάλων για τα παιδιά τους και από την άλλη το σχολείο ως ξεχωριστό πεδίο, ως ξεχωριστός πυλώνας κοινωνικοποίησης, μπορεί μέσω μιας βιωματικής μάθησης θα λέγαμε, να μάθει αξίες το παιδί, να μάθει να διαχειρίζεται προβλήματα, να μάθει να επιλέγει φίλους, να επιλέγει δραστηριότητες και να σέβεται τη διαφορετικότητα, γιατί όλοι οι άνθρωποι είμαστε διαφορετικοί.
Κανένας δεν είναι ίδιος!
Αλλά μέσα από αυτό θα μάθουμε ότι όλοι αξίζουν και σε όλους αξίζουν επίσης ευκαιρίες. Το σχολείο επίσης έχει πολύ σοβαρό ρόλο στο bullying που είπαμε νωρίτερα. Έτσι το σχολείο θα πρέπει να επιλέγει τη λύση του bullying και να ευαισθητοποιεί κάθε παιδί και κάθε έφηβο σε σχέση με κοινωνικά ζητήματα όπως οι ουσίες. Το σχολείο θα πρέπει να ευαισθητοποιεί τους εφήβους για τις ουσίες.
Αυτοί οι δύο λοιπόν, είναι πάρα πολύ βασικοί θεσμοί στο μεγάλωμα του παιδιού και στην εφηβεία και αργότερα ως ενήλικες, διότι μέσα από τέτοιες δράσεις, μέσα από τη συνεργασία γονέων και σχολείου, το παιδί θα μάθει τελικά την ευθύνη του, αρκεί να νιώθει ασφαλές στο σχολείο και αυτό είναι ένα άλλο μεγάλο ζήτημα επίσης, έτσι που θα μπορούσαμε να μιλάμε για ώρες, έτσι για τον ρόλο του σχολείου.
Όλα αυτά θα τον βοηθήσουν λοιπόν να βάλει κανόνες και όρια και αυτός μεγαλώνοντας, για να λέει και αυτό όχι στις σχέσεις του όταν προσπαθεί κάποιος να τον εκμεταλλευτεί ή να τον χειριστεί. Η επικοινωνία λοιπόν πρέπει να είναι υγιής μεταξύ των γονέων, υγιής στο σχολείο μεταξύ των δασκάλων, μεταξύ παιδιών και γονέων, ώστε να μάθει το παιδί να διαχειρίζεται τα προβλήματά του, να διαχειρίζεται δύσκολα συναισθήματα, να έχει αυτοέλεγχο και να ελέγχει και το θυμό του και την επιθετικότητα του.
Κλείνοντας
Διονύσης Φιλιππόπουλος:
Κύρια Κατσούλη, κλείνοντας αυτή την πολύ ωραία συζήτηση θα ήθελα να μας κάνετε τη δικιά σας πρόταση ουσιαστικά στο πως πρέπει να συμπεριφερόμαστε στα παιδιά μας για να προλάβουμε όλα αυτά που προαναφέραμε.
Αλεξία Κατσούλη:
Νομίζω ότι η μαγική λέξη που θα πρέπει να έχουμε στο νου μας διαρκώς προκειμένου να αποτρέπουμε τέτοια γεγονότα είναι η αγάπη. Είναι η πιο δυνατή λέξη, θεωρώ, που θα πρέπει να τη δείχνουμε κάθε ώρα και στιγμή στα παιδιά μας με όλους τους τρόπους που ξέρουμε ή γνωρίζουμε, προκειμένου να μάθει κι εκείνο να αλληλεπιδρά στο μέλλον με αγάπη, με τους φίλους του, τους συγγενείς του, τους συντρόφους που θα επιλέξει.
Κάτι άλλο που θα ήθελα να πω είναι ότι τα παιδιά τα εκπαιδεύουμε στη βία. Δεν γεννιούνται παιδιά βίαια. Οπότε αν εκπαιδεύσουμε τα παιδιά στην αγάπη και με αγάπη, νομίζω ότι με αυτό τον τρόπο θα δημιουργήσουμε παιδιά, έφηβους και ενήλικες, οι οποίοι θα έχουν ένα αίσθημα ελπίδας, σκοπού, σημαντικότητας, που θα τους βοηθήσουν να κάνουν δυνατές ανθρώπινες σχέσεις.
Διονύσης Φιλιππόπουλος:
Ολοκληρώνοντας, θα ήθελα να σας ευχαριστήσω πάρα πολύ για την παρουσία σας εδώ. Ήταν πάρα πολύ σημαντική και είμαι σίγουρος ότι έχουμε πολλά ακόμα θέματα να αναπτύξουμε στο μέλλον. Σε επεισόδια podcasts όπως αυτό ή και webinars ή workshops τα οποία θα έρθουν στην πορεία.
Καλή συνέχεια λοιπόν.
Αλεξία Κατσούλη:
Κι εγώ σας ευχαριστώ πολύ κύριε Φιλιππόπουλε. Εκτιμώ πάρα πολύ την εμπιστοσύνη σας και ευχαριστώ πολύ που με φιλοξενήσετε.
